Làm giàu từ bonsai

Cùng với nhiều giá trị văn hóa khác của Trung Quốc, bonsai du nhập vào Nhật Bản trong khoảng thời kỳ Kamakura (1185-1333) thông qua Phật giáo thiền phái khi đó đang rất phát triển ở châu Á.

Ngày nay, bonsai đã phát triển và phản ánh được thị hiếu ở nhiều nước, nhiều nền văn hoá. Riêng với Nhật Bản, bonsai được coi như là một biểu tượng của văn hoá và tư tưởng. Năm mới sẽ không trọn vẹn nếu tokonoma (góc đặc biệt trong mỗi ngôi nhà của người Nhật dùng để trưng bày các vật trang trí và các giải thưởng) lại thiếu đi một cây mơ hoặc mận đang nở hoa.

Bonsai là hình ảnh thu nhỏ của vẻ đẹp thiên nhiên. Qua bàn tay chăm sóc tỉ mỉ và nghệ thuật gia công của các nghệ nhân mà mỗi chậu bonsai thường ẩn chứa một nội dung tư tưởng nhất định, thể hiện mối giao hòa giữa thiên nhiên và con người. Đồng thời bonsai còn là sự kết hợp hài hòa của nghệ thuật thi họa, gốm sứ, điêu khắc. Vì thế mà người ta mới nói Bonsai là “thơ ca vô thanh, hội họa lập thể”.

Cây trong bonsai phải phối hợp với bồn thể (chậu cảnh), khung giá, hòa hợp với nhau, dựa vào nhau và cấu tạo thành một hình tượng nghệ thuật mới hoàn mỹ và phát huy mạnh mẽ hiệu quả nghệ thuật của bonsai. Đây chính là điểm khác biệt cơ bản giữa bonsai và cây cảnh thông thường. Khi thưởng ngoạn cây cảnh, người ta tập trung nhiều hơn vào việc ngắm hoa và lá. Ở bonsai, sự thưởng lãm thường nằm ở vẻ đẹp của toàn cây và sự hòa điệu của cây với chậu cảnh.

Mỗi người có cách cảm nhận khác nhau và vì thế bồn cảnh cũng có nhiều kiểu dáng khác nhau. Người lớn tuổi thích kiếu dáng chịu ảnh hưởng của Nho giáo, thể hiện thế cây: phúc – lộc – thọ, ngũ phúc, phu tử, mẫu tử, huynh đệ, bằng hữu,… Người trẻ tuổi thích phóng khoáng, lãng mạn thì tạo thế cây ngang hoặc trễ đổ xuống như dòng thác.

Chơi bonsai, người xưa thường chú ý bốn yếu tố: “nhất hình, nhì thế, tam chi, tứ diệp”. Chính vì vậy, ta thấy cây cảnh uốn lượn thành 3 tầng, 4 đoạn thân, 5 chùm nhánh là để tượng trưng cho “tam cương” (quân thần, phu tử, phu phụ), “ngũ thường” (nhân, lễ, nghĩa, trí, tín), “tam tòng” (tại gia tòng phụ, xuất giá tòng phu, phu tử tòng tử) và “tứ đức” (công, dung, ngôn, hạnh).

“Sành” chơi cây cảnh, các cụ lấy 10 cây hoa cảnh dáng thế (thập toàn) tạo thành 3 bộ chính làm cốt lõi cho nghệ thuật bonsai. Đó là tứ linh, tứ quý và tam đa.

Tứ linh gồm 4 loại cây: đa, sung, sanh, si ứng với tứ hình trong động vật: long, ly (lân), quy, phượng. Đây là cây gỗ lưu niên cùng họ, chịu được nắng mưa mà vẫn xanh tươi 4 mùa.

Bộ tứ quý gồm: tùng, trúc, cúc, mai ứng với tứ bình, hợp với tứ thời (xuân, hạ, thu, đông). Nó đồng thời thể hiện ước vọng hạnh phúc vĩnh cửu của con người.

Bộ tam đa gồm 3 loại cây: sung, lộc vừng, vạn thọ, ứng với phúc – lộc – thọ.

– Dáng trực (trực quân tử, thẳng): Thân cây thẳng, mọc thẳng đứng, mang tính chất không thay đổi, thon dần từ gốc đến ngọn.

– Dáng trực lắc: Dáng này hay gặp ngoài thực tế nhất, thân cây lắc từ duới thon dần lên ngọn.

– Dáng xiên: Thân cây nằm xiên về bên trái hoặc phải, cũng thon dần từ gốc lên đến ngọn.

– Dáng bay: Kiểu này giống như 1 cây ở sườn núi ngoài thiên nhiên. Các nhánh thấp nhất mọc ở dưới mép chậu cho đến khoảng tầm giữa lưng chậu.

– Dáng đổ (thác đổ): Kiểu này có các nhánh thấp nhất, thấp hơn đáy chậu, Tạo dáng giống như một ngọn thác chảy qua ghềnh là đẹp nhất.

Ngày nay, do quá trình tạo dáng và sự phát triển ngày càng tiến bộ, bonsai lại có thêm nhiều dáng mới. Tuy nhiên, dù đã hoặc sau này có phát sinh ra thêm nữa thì vẫn chỉ dựa trên năm dáng cơ bản trên.

Nghệ nhân cây cảnh nghệ thuật Lê Hữu Quyết cho rằng, trong nghệ thuật cây cảnh, cái khó nhất là tạo dáng cho cây. Nhờ bàn tay uốn tỉa, ghép tạo khéo léo của con người mà cây có những thế đẹp. Thân đứng thẳng ngạo nghễ, hùng dũng là thế trực. Ngả rạp ngang rồi mới xòe tán là thế hoành. 2 cây ghép đôi là song trụ. Lại uốn, nắn, g̣ò cho cây thành thế ngọa long (con rồng nằm), giao long (đôi rồng lượn), phượng vũ (chim phượng múa), bạt phong (gió cuốn)… Bên cạnh những cây thế được tạo dáng, nhiều người chơi cây cảnh đã dựa trên thế có sẵn để sáng tạo ra thế mới lạ như hai cây ghép thành một gốc hay kiểu một gốc phân ra nhiều thân cao thấp khác nhau, xoắn xuýt với nhau.

Ngày nay, nhiều người chơi cây tạo dáng theo kiểu cách tân và cho ra những cây cảnh có giá trị thẩm mỹ khá cao như cây được uốn theo thế “hạn phụ thạch” (cây ôm đá). Đây là kiểu cây có rễ xuyên qua kẽ đá bao trùm lên đá. Hay như kiểu cây liền rễ (còn gọi là qua cầu), đây là cây có chùm rễ xù xì lộ ra nhưng không đứng riêng lẻ mà dính liền với nhau.

Thoạt nhìn, thú chơi cây cảnh tưởng như đơn giản, hàng ngày chỉ cần tưới nước, cắt tỉa giữ cho cây luôn xanh tốt là được nhưng thực chất đây là một quá trình tìm tòi đầy sáng tạo của người chơi. Trên cơ sở tổng hợp thông tin từ các nguồn, đặc biệt là các website chuyên về cây cảnh và nghệ thuật bonsai, bài viết sau đây sẽ giới thiệu tới các bạn những kiến thức, kinh nghiệm cơ bản trong nghề trồng cảnh bonsai.

Vật liệu dùng thực hiện bonsai loại nhỏ và mini chủ yếu được chế tạo bằng những phương pháp nhân tạo. Ngoài việc gieo hạt và chọn cành, ta cũng phải vận dụng nhưng phương pháp truyền giống đặc biệt.

Gieo hạt: Có thể gieo hạt cho tất cả các loại cây hoa và ra quả. Hạt cần được ngâm trong nước ở nhiệt độ 30 – 40 độ C để thúc cho hạt đâm chồi.

Nếu vỏ của hạt cứng quá không thụ nước được nhanh, ta nên ngâm trong nước nóng 80 độ C. Gieo hạt đã ngâm nước trong một cái bát có đất, hoặc ở miếng đất nhỏ riêng biệt. Trên mặt đất cần được phủ lá thông hoặc trấu để đất không bị xói khi tưới nước. Sau khi chồi non nhú lớn thì bỏ lớp lá thông hoặc trấu. Ta có thể gieo hạt vào mùa thu hoặc vùi hạt trong đất ướt rồi chờ đến mùa xuân thì gieo. Hạt cây thích và cây du Nhật Bản thì có thể gieo ngay sau khi lấy được từ cây.

Giâm cành: Phần lớn cây được truyền giống bằng cách giâm cành, tuy cũng có một số cây như du, đậu tía, dâu rừng, mộc qua có hoa thì có thể truyền giống bằng cách giâm rễ. Giâm cành, cành cứng hay mềm, thì tùy theo thời gian mà cắt cành. Cành cứng là cành đã trở thành gỗ trong thời gian rụng lá. Chồi non, nói chung sẽ dài từ 5 cm – 15 cm. Phần trên của chồi cần giữ lại vài lá búp và phần dưới (chỗ mặt bị cắt) thì cần cắt gần chỗ có mấu (đốt) để rễ mới dễ trổ. Giâm cành mềm thì điều tối cần thiết là phải cắt cành non mà cành đó đó một thân cứng cáp, trở thành gỗ và cắt vào mùa mưa, thường là tháng tư và tháng năm. Phần trên cùng của cành non nên giữ lại hai lá, còn đầu dưới nơi cắt thì nên giữ lại lớp vỏ nơi giao nhau của các cành cũ để rễ mới mau tăng trưởng. Cành mềm giâm xong thì cần được che nắng và phun bụi nước đều khắp mặt lá. Đất cắm cành giâm luôn giữ ướt xốp và nhặt hết côn trùng. Cành giâm phải được cắm vào đất hơn nửa chiều dài của nó và tưới đẫm nước ngay sau khi cắm.

Có một số cây không sống được bằng cách giâm cành nhưng lại sống được bằng giâm rễ. Nói chung, một rễ giâm thường dài 10 cm và ba phần tư của nó phải cắm xuống đất. Một rễ dài, mảnh có thể để cho nó bò ngoằn ngoèo trên mặt đất. Sau khi trồng, chồi non thường mọc ngay vết cắt đầu trên của rễ giâm. Nếu muốn chồi mọc ra hướng khác, ta cạo lớp vỏ phía muốn chồi mọc, chồi non sẽ nhú ra chỗ vết cạo đó.

Trồng cành giâm của một cành cây già là một phương pháp mới mẻ đối với bonsai. Để rút ngắn thời gian tạo hình một bonsai, những cành già được dùng như chồi non cho việc truyền giống. Những cành già, xoắn, có dáng đẹp khác nhau được chọn để thực hiện. Ngay khi thấy cành có khả năng sống sót, người ta tỉa sơ qua, và thế là nó có thể được đem trồng. Nếu một cành hoàng dương một năm tuổi sống được sau khi trồng, mười năm sau nó mới cao thêm được khoảng 1.5 cm. Nếu kiếm được một cành hoàng dương như thế, ta có thể tạo dáng cho nó vào năm sau khi các rễ của nó mọc đầy đủ. Ngoài hoàng dương, cành giâm từ cây nhựa ruồi Trung Quốc, Hedge sageretia, du, đậu tía, hoa trà Fujian, hoa nhài có mũ và hoa nhài sao Trung Quốc có thể thực hiện phương pháp ghép cành. Phương pháp sau đây cần được áp dụng: cắt một cành già, dáng đẹp. Nếu cắt từ loại cây xanh quanh năm thì nên giữ lại một ít lá. Chôn cành nghiêng một bên trong đất, chỉ để nhú lên phần ngọn của lá. Ta có thể trồng những cành giâm như thế vào mùa xuân, hè và thu. Loại cây nào cũng cần được che nắng vào mùa hè và thường xuyên phun bụi nước cho lá, giữ bề mặt lá luôn ẩm.

Sau khi cành giâm như thế được trồng, một rễ mới sẽ nhú ra trong vòng một đến hai tháng.

Chiết cành trên không: Nếu việc giâm một cành có dáng đẹp không sống được, ta có thể dựng phương pháp chiết cành trên không. Trước hết, gọt bỏ lớp vỏ dưới điểm ta đã chọn. Vùng thân cây gọt vỏ ta phải đo bằng đúng gấp ba lần đường kính của thân cây. Nếu là cây thuộc họ thông, nhựa sẽ rỉ ra sau khi bị gọt vỏ. Phần vỏ phía trên và phía dưới chỗ vỏ bị gọt cần được quấn chặt bằng dây kẽm. Đây là sự can thiệp cần thiết để ngăn chặn những đường ống dẫn trong sợi vỏ khi chất dinh dưỡng tạo ra từ lá cây đi xuống, tuôn ra chỗ bị đứt, chúng sẽ tích tụ tại đó, giúp hàn nhanh những chỗ bị thương và thúc cho rễ mới chúng mọc đến.

Nên phủ kín vết cắt bằng bùn, cho thêm hormone thực vật vào bùn, phủ ngoài bùn bằng rêu rồi quấn tất cả bằng một tấm phim nhựa. Phải giữ như thế trong vài ngày và ướt nước đều. Một hoặc hai tháng sau, rễ mới mọc, cành có thể cắt được và đem trồng. Sau khi thấy có rễ mới xuất hiện, phải giữ cây trong bóng mát, giữ cành, lá và đất luôn ẩm trong hai tuần. Phương pháp chiết cành trên không có thể áp dụng vào mùa xuân và hạ, cũng có thể vào đầu mùa thu.

Có nhiều cách chiết cành. Những cách chiết cành thông thường gồm có: chiết cạnh, chiết giâm, chiết gần (cũng gọi ghép áp), chiết cành non và chiết rễ chiết cạnh. Phương pháp này thường được dùng để truyền giống thông trắng và thông kim tuyến Nhật Bản. Ta nên thực hiện việc chiết cành những loại cây đó vào đầu mùa xuân, vì đó là lúc cây chưa đâm chồi nhưng là thời điểm sắp đâm chồi. Nếu ta chiết thông trắng và thông kim tuyến Nhật Bản thì nên chọn cây thông đen Nhật Bản họ thông Masson được hai đến ba năm tuổi nhưng có những chồi non và lỏ ở gốc ghép.

Một cành non từ một đến hai năm tuổi được chọn làm mầm thì cần dài khoảng 10 cm. Khoảng 10 cụm lá ở đỉnh cần giữ lại, những cụm khác thì cần loại bỏ. Ta cắt phía dưới chồi non này một đường chéo dài 2 cm ở một bên, một đường chéo 1/2 cm ở bên kia. Sau đó, rạch một đường xiên ở gốc ghép gần nơi tiếp giáp với đất. Vết rạch này phải ở một góc 30 độ với trục thẳng đứng với gốc ghép. Chiều sâu của đường rạch phải bằng một phần ba đến một nửa bề ngang của gốc ghép được dựng. Kế đến, ta cắm chồi non vào vết rạch chéo, bề mặt vết cắt dài hướng lên trên, đặt thẳng phần “cambnan” (nghĩa là lớp sợi vỏ có sự sống bên dưới vỏ cây) của chồi non khớp với gốc ghép, buộc chúng lại bằng một lớp nilon. Khi thấy cành chiết (ghép cạnh) này sống được, ta chờ đến mùa đông thì cắt lấy cành khỏi gốc ghép.